Το πρώτο πράγμα που πεθαίνει σ’ έναν πόλεμο είναι η αλήθεια

Γράφει ο Δημήτρης Γκίκας

Η παγκόσμια υγειονομική κρίση που έχει ξεσπάσει δεν αποτελεί μοναδικό φαινόμενο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Πόλεμοι, λιμοί, λοιμοί, έχουν υπάρξει κι άλλοτε στην πολύπαθη ιστορία μας ως ανθρώπινο γένος.

Πρωτοφανές δεν είναι ούτε η σύγχυση που επικρατεί για το τι συνιστά αλήθεια και τι όχι, η περιστολή ελευθεριών σε παγκόσμιο επίπεδο ή η εκκωφαντική οικονομική καταστροφή που παραμονεύει. Η ανθρωπότητα τα έχει περάσει όλα αυτά και πρωτύτερα. Αν, μάλιστα μελετήσουμε ουσιώδη στοιχεία της κατάστασης, στην οποία έχουμε πλέον περιέλθει, θα δούμε ότι διαθέτει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με άλλες εποχές, με ιστορικές αναγνώσεις, με φιλοσοφικές αναζητήσεις, ακόμα και θρησκευτικές πεποιθήσεις.

Ποια είναι, λοιπόν τα χαρακτηριστικά που κυριαρχούν σχεδόν αυτούσια σε κάθε κρίση; Ας τα δούμε αναλυτικά.

Α. Χειραγώγηση και μαζοποίηση σκέψης

Στον πλατωνικό μύθο του Σπηλαίου, υπάρχει μια πολύ ωραία εικόνα που δείχνει την ευκολία που ένα πολιτικό καθεστώς μπορεί να χειραγωγήσει έναν απαίδευτο ή ημιμαθή όχλο ανθρώπων. Οι άνθρωποι, λέει ο Πλάτων στο έργο του «Πολιτεία», στην πλειονότητά τους μοιάζουν σα να ζουν σ’ ένα σκοτεινό σπήλαιο, δεσμώτες και κοιτώντας σκιές και είδωλα. Όλη τους η γνώση και η πληροφορία για τον κόσμο προέρχεται από αυτές τις σκιές και τα είδωλα, δεν γνωρίζουν τίποτε πέρα από αυτά. Πρόκειται για μια ακριβέστατη εικόνα χειραγώγησης, η οποία μάλιστα έχει επισημανθεί ότι διαθέτει εκπληκτικές ομοιότητες με τη σημερινή εποχή της τηλεοπτικής εικόνας και, γενικότερα, του τύπου της πληροφορίας που μεταδίδεται με τη χρήση της νέας τεχνολογίας.
Η χειραγώγηση των μαζών και η διαμόρφωση προπαγάνδας με σκοπό τη μαζοποίηση της σκέψης – αυτό που σήμερα αποκαλούμε ουδέτερα «κοινή γνώμη» – είναι θεμελιώδης επιδίωξη μιας κοινωνίας που βρίσκεται σε φόβο ή σε καθεστώς περιστολής ελευθεριών. Ο σκοπός είναι, όπως αναφέρει ο Γκιστάβ Λε Μπον στο έργο του «Ψυχολογία των Μαζών», να απαλειφθούν οι ατομικές πεποιθήσεις ή ιδέες και να διαμορφωθεί μία και μόνο κατεύθυνση/άποψη, η οποία παρουσιάζεται, μέσω της προπαγάνδας όπως θα δούμε παρακάτω, ως η πλέον αληθής και σωστή.

Β. Δημιουργία κλίματος φόβου
Πρόκειται για έναν από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους εξασφάλισης συναίνεσης και περιστολής της ελευθερίας. Είτε ο κίνδυνος είναι πραγματικός είτε όχι, η καλλιέργεια φόβου για τον κίνδυνο και η βεβαίωση ότι αυτός θα αποφευχθεί αν λάβουμε συγκεκριμένα μέτρα αντιμετώπισης συνιστούν μια πανάρχαια πρακτική. Το αξιοθαύμαστο είναι πως η πρακτική αυτή χρησιμοποιήθηκε από κάθε είδος πολιτεύματος (δημοκρατικό ή απολυταρχικό) και από κάθε τύπο ηγέτη.
Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος ξεκίνησε από τον φόβο που καλλιέργησαν οι Κορίνθιοι στους Σπαρτιάτες για την άνοδο της Αθηναϊκής ηγεμονίας και την, υποτίθεται αναπόφευκτη, επικράτησή τους σε όλα τα πεδία (πολιτικό, στρατιωτικό).

Γ. Διασπορά επιλεκτικών πληροφοριών και προπαγάνδα
Η πληροφορία αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά εργαλεία λήψης αποφάσεων και ανάπτυξης στρατηγικών σε όλα τα πεδία δράσης του ανθρώπου. Σε παλαιότερες εποχές, η πληροφορία και η ανάλυσή τους προερχόταν είτε από συμβούλους της εκάστοτε εξουσίας, είτε και από απλούς ανθρώπους που ταξίδευαν σε διάφορα μέρη. Στην Οδύσεεια, για παράδειγμα, ο Τηλέμαχος αναζητά πληροφορίες για την τύχη του πατέρα του από τον Μέντορα, τον οποίο υποδύεται η θεά Αθηνά. Η θεά επιλέγει την πληροφόρηση που παρέχει στον Τηλέμαχο για την τύχη του πατέρα του (δεν του αναφέρει, ενώ η ίδια ξέρει, ότι είναι ζωντανός), έτσι ώστε, με τη μορφή συμβουλών, να τον ωθήσει σε μετέπειτα κινήσεις (να πάει ένα ταξίδι «αυτογνωσίας» σε Πύλο και Σπάρτη).
Στη σημερινή εποχή, η πληροφορία προέρχεται κατά κύριο λόγο από ειδικούς και από δημοσιογράφους. Όμως, σπάνια η πληροφορία παρουσιάζεται σε όλη της την έκταση. Ειδικά η εξουσία που μεταφέρει ή μεταδίδει ή διασπείρει την πληροφορία, το κάνει συνήθως επιλεκτικά. Η επιλεκτική αυτή διασπορά της πληροφορίας δεν ταυτίζεται κατ’ ανάγκη με τις ψευδείς πληροφορίες ή ειδήσεις (τα fake news της σύγχρονης εποχής). Η πληροφορία, εν μέρει, μπορεί να είναι αληθής και σωστή.
Η επιλεκτική μετάδοση της πληροφορίας φτάνει στο σημείο να συνιστά προπαγάνδα, δηλαδή προσπάθεια διαμόρφωσης μίας άποψης που εμφανίζεται και ως η μοναδική αληθής. Η χρήση προπαγανδιστικών μέσων για την καλλιέργεια του φόβου που αναφέραμε παραπάνω, ειδικά κατά τη σημερινή εποχή, έχει φτάσει σε αξιοσημείωτα επίπεδα ανάπτυξης και η επιρροή τους στη διαμόρφωση μιας μαζοποιημένης γνώμης και στην εξασφάλιση συναίνεσης είναι εκπληκτικά αποτελεσματική.

Δ. Καλλιέργεια μεσσιανικών αντιλήψεων
Κάθε μορφή μεσσιανισμού, θρησκευτικού ή πολιτικού, αναδύεται σε εποχές κρίσεων: πόλεμοι, κοινωνικές αναταραχές, περιστολή θρησκευτικών ή πολιτικών ελευθεριών, υπήρξαν πάντα οι αφορμές για να διαμορφωθεί η προσμονή του καινούργιου, αυτού που θα φέρει το τέλος των δεινών. Είτε ο μεσσιανισμός αφορούσε πρόσωπα, είτε συγκεκριμένες πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις, οι άνθρωποι, όταν χάνουν τον έλεγχο της ζωής τους, αναζητούν την ελπίδα σε κάτι που θα τους σώσει ως «από μηχανής θεός».
Πολλές φορές, ο Μεσσίας (πρόσωπο ή ιδεολογία) υπάρχει ήδη, απλά δεν έχει ακόμα συλλογική ταυτότητα ή δύναμη επιρροής και εξασφάλισης εξουσίας. Άλλες φορές, το καινούργιο που θα σώσει τον κόσμο αναδύεται μέσα από ισχυρές κοινωνικές και πολιτικές ανακατατάξεις ή εμφανίζεται ως μια μικρή αναταραχή στην αρχή, για να αποκτήσει αργότερα τεράστια δυναμική.
Να σημειωθεί πως, ακόμα και σε τοπικές κουλτούρες, η ιδέα του καινούργιου συνοδευόταν σχεδόν πάντα από την αίσθηση ενός «ιεραποστολικού» καθήκοντος διάδοσής του σε όλο τον κόσμο. Η προσπάθεια διαμόρφωσης μιας παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας με βάση τις πρωταρχικές αρχές του καινούργιου, αποτέλεσε θεμελιακό συστατικό κάθε μεσσιανικής αντίληψης.

Οι θεμελιώδεις μορφές ελευθερίας, η υγιής σκέψη, η ίδια η επιβίωση της αλήθειας δείχνουν να διατρέχουν μεγάλο κίνδυνο, κάθε φορά που η ανθρωπότητα εισβαίνει σε περιόδους κρίσεων κάθε μορφής. Η υγειονομική κρίση που έχει ξεσπάσει έχει καταστήσει εμφανέστατο αυτό τον κίνδυνο. Ακόμα κι αν υιοθετήσουμε την άποψη ότι, ως ανθρώπινο γένος, βρισκόμαστε σε πόλεμο μ’ έναν αόρατο και ύπουλο εχθρό, το πρώτο πράγμα που πεθαίνει σ’ έναν πόλεμο είναι, δυστυχώς, η αλήθεια.