γράφει ο Δημήτρης Γκίκας*
«Κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί, ακέριος μοναχός του. Κάθε άνθρωπος είναι ένα κομμάτι ηπείρου, ένα μέρος στεριάς. Αν η θάλασσα ξεπλύνει ένα σβόλο χώμα, η Ευρώπη γίνεται μικρότερη. Όπως κι αν ξεπλύνει ένα ακρωτήρι ή ένα σπίτι φίλων σου ή δικό σου. Κάθε ανθρώπου ο θάνατος λιγοστεύει εμένα τον ίδιο, γιατί είμαι ένα με την Ανθρωπότητα. Κι έτσι ποτέ σου μη στέλνεις να ρωτήσεις για ποιον χτυπά η καμπάνα. Η καμπάνα χτυπάει για σένα» (John Donne).
Είναι εξαιρετικά δύσκολο, σε μια εποχή που καλλιεργείται πρωτίστως η μονοσήμαντη ατομικότητα και μια εγωιστική αντίληψη του κόσμου, να πείσεις έναν πολίτη να συμμετάσχει, πόσω μάλλον να «ταρακουνήσει» το πολιτικό σκηνικό, να επαναστατήσει. Εν συντομία, να ανακαλύψει τη δύναμή του. Τραγικό σα διαπίστωση αυτό. Ζούμε σε δημοκρατικό καθεστώς (έστω, σε κοινοβουλευτικό), κι όμως οι περισσότεροι παραμένουν άπραγοι – από φόβο, από άγνοια, από αδυναμία.
Δεν αναφέρομαι μόνο στα εθνικά θέματα. Αυτό είναι η μία πτυχή του προβλήματος. Η αδιαφορία για τα εθνικά θέματα είναι απόρροια του ατομικισμού που περιγράφω παραπάνω. Δεν μπορείς να αισθανθείς κομμάτι ενός έθνους, όταν έχεις εκπαιδευτεί ότι, πάνω απ’ όλα, είσαι μονάχα ένα άτομο. Η αρχαία Αθήνα εκπαίδευε τους πολίτες, ώστε πρώτα απ’ όλα να αισθάνονται μέλη μιας κοινότητας.
Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό και πολιτικό ζώο. Πάει να πει ότι έχει εξ υποστάσεως και ανθρώπινης ιδιότητας την ανάγκη να ζει και να δημιουργεί, εντασσόμενος σε συλλογικότητες. Με κάποιο τρόπο οι σύγχρονες δομές εκπαίδευσης «κατόρθωσαν» να απαξιώσουν αυτό το γνώρισμα.
Φτάσαμε, λοιπόν σε μια εποχή όπου η έννοια του «πλησίον» μας είναι άγνωστη. Έτσι, αγνοούμε αλήθειες που μας καθιστούν ανθρώπινα όντα:
– Όταν καίγεται το σπίτι του γείτονα κι εμείς απλώς καθόμαστε αναπαυτικά θαυμάζοντας το θέαμα (πολλές φορές χαιρέκακα, αν το σπίτι του γείτονα είναι καλύτερο από το δικό μας), το σίγουρο είναι ότι η φωτιά θα φτάσει κάποια στιγμή και το δικό μας ή ότι οι αιτίες που άναψαν τη φωτιά στη γειτονιά θα εμφανιστούν και πάλι. Κάντε την αναγωγή σε γεωπολιτικό και στρατιωτικό επίπεδο, διαβάστε ιστορία και θα καταλάβετε…
– Σε μια οργανωμένη κοινωνία (έστω και στο χάλι που βρίσκεται ακόμα και ένα κράτος, όπως η Ελλάδα), οι οικονομικές επιπτώσεις, κάποια στιγμή, αγγίζουν τους πάντες. Αν δε σε νοιάζει σήμερα που πλειστηριάζουν το σπίτι του διπλανού σου, θα έρθει μέρα που θα δεις την ίδια γειτονιά να υποβαθμίζεται – με ό, τι αυτό συνεπάγεται για το δικό σου σπίτι και την αξία του. Σκεφτείτε το καλά αυτό: η οικονομία είναι πάντα μια υπόθεση αλληλεπιδράσεων. Οι αρχαίοι το είχαν καταλάβει. Ο Περικλής έλεγε ότι σε μια χώρα που βρίσκεται σε γενική κατάρρευση (και εννοούσε και το οικονομικό σκέλος), ακόμα κι αυτοί που ευημερούν θα καταρρεύσουν μια μέρα. Όταν όμως μια χώρα ευημερεί, ακόμα κι όσοι υποφέρουν, μπορούν να προστατευτούν.
– Δεν υπάρχει πολιτική δίχως πολίτες. Ειδικά στη δημοκρατία (αν θέλουμε ακόμα να πιστεύουμε ότι έχουμε…), η αδιαφορία για τη βούληση της πλειοψηφίας συνιστά πράξη πραγματικής δικτατορίας. Η πολιτική βασίζεται στην πλειοψηφία. Αυτή είναι η αρχή της. Ακόμα και σε μη δημοκρατικά καθεστώτα, άρχοντες και βασιλιάδες που αγνόησαν αυτή την αρχή, έπεσαν. Κι έπεσαν άσχημα.
Πρέπει να πάψουμε να αδιαφορούμε. Σας ακούγεται ιδεαλιστικό; Ε, λοιπόν είναι! Και, πιστέψτε με, δεν υπάρχει τίποτε καλύτερο από την καλλιέργεια μιας ιδέας και την αφοσίωση σ’ αυτήν. Η κοινωνία που ζείτε, η δημοκρατία την οποία κάποιοι επαινείτε χωρίς όμως να αναγνωρίζετε ούτε καν τις βασικές της αρχές, δεν ήταν κάποτε τίποτε περισσότερο από μια ιδέα. Το ελληνικό κράτος, πριν την επανάσταση, δεν ήταν τίποτε περισσότερο από μια ιδέα, για την οποία κάποιοι πέθαναν. Οι σπουδαιότερες ανθρώπινες πράξεις στην ιστορία συνέβησαν επειδή πολλοί άνθρωποι μαζί ενστερνίστηκαν μια ιδέα. Αντίθετα, ο ατομικισμός λατρεύει μονάχα το Εγώ.
Είναι εξαιρετικά δύσκολο, σε μια εποχή που καλλιεργείται πρωτίστως η μονοσήμαντη ατομικότητα και μια εγωιστική αντίληψη του κόσμου, να πείσεις έναν πολίτη να συμμετάσχει, πόσω μάλλον να «ταρακουνήσει» το πολιτικό σκηνικό, να επαναστατήσει. Δεν ισχυρίζομαι ότι είναι εύκολο να επαναστατήσεις, να βρεις τη δύναμη να φωνάξεις, να διαμαρτυρηθείς, ακόμα κι αν είσαι μόνος, ακόμα κι αν αισθάνεσαι αδύναμος. Ισχυρίζομαι ότι είναι σπουδαίο. Είναι αληθινό. Είναι, κυρίως, ανθρώπινο.
*ο Δημήτρης Γκίκας
είναι Διδάκτωρ Πολιτικής και Αισθητικής Φιλοσοφίας
